Anmeldelse
Jean Melvilles profil
Robin Cousin
Oversatt av Trine Haaland
Epic, 2022
«Sorg gir mulighet til fornyelse.» Slik lyder meldinga hovudpersonen Gary Prudent får frå appen Jimini Me, på veg i gravferd halvvegs i Robin Cousins Jean Melvilles profil. Då har lesaren sett Gary verte kjend med sin nye følgjesven og livscoach over ein del sider allereie: røysta har først verka mildt instruktiv og til hjelp, presis og omtenksam – som når Gary låser døra bak seg, og Jimini Me forsikrar han om at han ikkje har gløymt noko i farten på veg ut. Men snart nok kjennest appen masete og invaderande, med stadig justerte målsetjingar, oppmodingar, og platte livsinnsikter. Det heile er uhyre presist skildra, og Jean Melvilles profil tener verkeleg på desse elementa av samtidssatire, som er tydelege, utan å ta luven vekk frå det handlingsdrivande thrillerplotet – som er det som gjer dette til ei bok det er vanskeleg å leggje frå seg.
Utan å spoile for mykje er hovudtrekka som følgjer: Gary jobbar i Gaggioli, eit lite detektivbyrå som overraskande får eit lukrativt oppdrag frå det gigantiske selskapet Jimini, som vil at dei skal etterforske ein sabotasje på dei undersjøiske kablane som er så viktige for dei. Appen Jimini Me er ein hit – gjennom bruk av ein slags smartbriller som mogleggjer kontinuerleg, sjølvpåført monitorering av brukaren, skal han (med vår tids språk) «optimalisere» livet til kvar enkelt – og velfungerande kablar er viktige for at tenesta skal fungere som ønskt. I si etterforsking allierer Gary seg med sin venn gjennom mange år, idealisten og programmeraren Jean Melville, som har ein skarpare (og meir kritisk) teknologi-kompetanse enn han sjølv. Det manglar ikkje på ugler i mosen, i ei forteljing som tek fleire vendingar, og kulminerer i ein høgdramatisk konfrontasjon mellom David og Goliat.
Krevjande materiale
Overvaking er ikkje det det ein gong var. I etterkrigstida kunne populærkulturen forsyne seg med forteljingar der til dømes avlytting figurerer breitt, med bakteppe i historiske hendingar og epokar, og det låg bra dramatikk i slikt: eg tenkjer til dømes på spelefilmar som Francis Ford Coppolas The Conversation (1974), som kom på kino rett før Richard Nixon måtte gå av på grunn av Watergate-skandalen, eller Florian Henckel von Donnersmarcks Das Leben der Anderen (2006), som skildra Stasi-overvaking på midten av 1980-talet i det som då var Aust-Tyskland. Slike historier er som skapte for eit heilt eige kammerspel, ikkje minst fordi den teknologiske infrastrukturen er så konkret og lettfatteleg: 1) utvalde subjekt blir monitorerte, 2) uføresette komplikasjonar oppstår. Overvakinga er mystisk og eksklusiv, og utspelar seg skjult, midt i sivilsamfunnet, med store kostnader og stor risiko for enkeltmennesket.
Til motsetjing høyrer overvakinga skildra i Jean Melvilles profil til i ei framtid som er til forveksling lik vår samtid: ho er allstadsnærverande, retta mot alt og alle, og reflekterer teknologiske realitetar som i all sin kompleksitet ikkje alltid skrik etter dramatisering. Folkens, her er ein thriller som krev ei grunnleggjande forståing av algoritmer om ein skal forstå plotet!
Kanskje er det også ekstra krevjande å lage akkurat teikneserie av slikt? Informasjonsutvekslinga i den digitale kulturen er jo materiell, med fiberkablar langs havbotnen og nedkjølte datalagringssenter, men framstår likevel ofte som uangripeleg immateriell, og er difor gjerne omtalt metaforisk – tenk berre på skyene vi omgir oss med. Den kjederøykande overvakaren med sine høyretelefonar vert erstatta med informasjonsflyt langs skjermflater, i eit flettverk som ikkje inviterer til ein openberr dramaturgisk struktur. Kronikk-stoff, javel, men teikneserie?
Kræsjkurs om overvakingssamfunnet
Alt dette gjer Jean Melvilles profil berre meir imponerande. Særleg synest eg Cousins bruk av teikneserie-spesifikke grep i framstillinga av smartbrillene og Jimini Me er smart løyst. Veksling mellom det monokrone og velvalde innslag av fargebruk er elegant utført, og fungerer effektivt forteljemessig der det fort kunne ha blitt snirklete. Det ligg i korta at dette er ei teknologikritisk forteljing, og det vil vel neppe overraske nokon at den Store Skurken når alt kjem til alt er grådigheita som driv den multikorporative tekno-kapitalismen. Det kunne fort ha blitt både moraliserande og i overkant didaktisk, men det blir det aldri, til det er nyansane for mange.
Når det er sagt, byr likevel Jean Melvilles profil på eit kræsjkurs om overvakingssamfunnet for dei som måtte trenge det (gjerne utan å vite det). Boka levandegjer ein overvakingskultur som er så allstadsnærverande at vi ikkje får auge på han lenger. Eig du ein mobiltelefon, eit kredittkort, eller eit identitetskort? Brukar du Google, Gmail, eller Facebook? Går du på skulen, har ein jobb, eller køyrer du bil? Om svaret på eit eller fleire av desse spørsmåla er ja, vert du overvaka, hevdar John Gilliom og Torin Monahan på dei første sidene av SuperVision: An Introduction to the Surveillance Society (2013). Forfattarane skisserer ideallesaren i introduksjonen: ein som veit at ho er uløyseleg knytt til ein teknologisk infrastruktur som inneber at ho er overvaka, men «really can’t see what the big deal is.» I ein viss forstand er dette også Cousins ideallesar. Når dei snakkar om overvaking, refererer Gilliom og Monahan til monitorering av menneske utført for å styre eller regulere deira levemønster.
I likskap med, sei, fleire av episodane av Black Mirror, passar Jean Melvilles profil perfekt inn som pensum på overvaking 101. Jimini Me er både truverdig, skremmande, og lattervekkjande på ein gong, og viser korleis vi sjølve så aktivt let oss bruke som brikker i eit stort spel i det Gilliom og Monahan kallar «overvakingssamfunnet.» Det har komme fleire bøker som teiknar opp eit liknande bilde med nokolunde liknande omgrep, til dømes David Lyons The Culture of Surveillance: Watching as a Way of Life (2018), der forfattaren viser korleis det han kallar «overvakingskulturen» i sin totalitet avhengjer av eit medverkande og delaktig subjekt, og dermed er «performativ.» På sosiale medier er vi alle virtuose performers, skriv Lyon, med eit stort, usett publikum, alt medan kapitalistiske aktørar målar og sporar kvar rørsle. Implikasjonane er mange, og vi har berre innsyn i nokre av dei: slik er det i verda, og slik er det i Jean Melvilles profil.
