Det er klart det gjer vondt

Eg dristar meg til å dytte ein enkel leseinstruks på alle dei som vil tilbringe ei stund med Anders N. Kvammens Jeg husker ikke …. Historier om demens: Det er fort gjort å lese boka i ein jafs, in one sitting, men det vil eg råde deg frå å gjere. Ta deg tid til å kvile i rutene litt, og ta ein pause mellom kvar forteljing. Kvar og ei av dei fortener sin eigne ettertanke. Det er altfor mange som les teikneseriar for fort, også dei som har lang erfaring med mediet.

Slik vil også den samla effekten av dette heftet vere sterkare, for rekkjefølgjen er alt anna enn tilfeldig. Fokuset forflyttar seg gradvis frå sjuk til pårørande, på ein måte som gjer at den tredje, siste, og beste forteljinga sit ekstra hardt og godt, og til og med styrkar dei to som kom før. Les du så heile boka ein gong til, vil du skjøne kva eg meiner med det.

Mats si smerte og fortviling

Dei vaksne protagonistane i dei to første historiene, Geir og Fatima, merkar begge at dei gradvis men ubønhøyrleg mistar grepet om tilveret, og ikkje handterer ein kvardag med arbeid og familie som dei har vore vande med å meistre godt. Dei kognitive evnene forvitrar, og dei må erkjenne at dei ikkje kan utføre oppgåvene sine skikkeleg lenger. Geir gjer elementære feil i butikken der dei sel fisk og vilt, Fatima rotar med tala i rekneskapen. Dei maktar ikkje å hugse bestillingar, fotballtreningar, eller å hjelpe til med matteleksene, og fell gjennom ovanfor sine næraste med sine plikter. Vi følgjer dei fram til den tunge, verst tenkjelege diagnosen, og forlet dei midt i det rungande spørsmålet, kva no?

I tredje og siste forteljing møter vi ikkje den demensramma faren, som allereie er i ferd med å måtte flytte heimefrå. Likevel har dei to føreståande historiene fortalt oss kva for slags identitetstap og menneskeleg forfall også han er fanga i. Hovudpersonen er her den aller mest sårbare av dei pårørande, unge Mats. Han er midt i ein situasjon der han mistar far sin, slik han har lært han å kjenne og vere så glad i, som eit vitalt menneske midt i livet.

Gradvis, treffsikkert og nedpå zoomar Kvammen inn Mats si smerte og fortviling. Det gjer han utan dei store faktene, i ein kvardag der alt rundt går sin gang, men der enkeltmenneskets levevilkår er utsett for ei gruvekkande omveltning. Her er Kvammen på heimebane – i klasserommet, ved middagsbordet, i eit tre det går an å klatre opp i, og søkje tilflukt i.

Institusjonelt initiativ

Denne boka har ei heilt bestemt forhistorie. Det er sikkert mange lesarar som ikkje kjenner til Pårørendeskolen – det gjorde i alle fall ikkje eg. Gjennom kursverksemd i regi av Kirkens bymisjon lagar dei ein møteplass for deling av kunnskap, von og støytte til pårørande til menneske med demens.

I 2017 fekk Benedikte Guttormsen Slørdal, dåverande leiar av Pårørendeskolen, ein idé om at ein kunne lage eit teikneseriehefte som kunne treffe ungdom som var pårørande, eller venner av unge pårørande. Ein slik produksjon kunne også tene til generell opplysning om sjukdommen, og om situasjonen dei næraste finn seg i, i kjølvatnet av ein slik diagnose.

Prosjektet fekk økonomisk støtte frå Stiftelsen Dam, og Slørdal tok kontakt med Kvammen, som fekk rådføre seg med både pårørande, ein demenskoordinator, og ulike kompetansepersonar i arbeidet med det som skulle bli Jeg husker ikke… 

Prosessen som følgte styrte teikneserieskaparen i all hovudsak sjølv, men Kvammen hadde jamn kontakt med ei referansegruppe, og undervegs fekk ungdom og yngre pårørande sjå, lese, og komme med tilbakemeldingar. (For dei som måtte vere interessert, har eg henta informasjon om bakgrunnen for boka i ein rapport frå Kirkens bymisjon til Stiftelsen Dam frå seint i august i år.)

Kvammens stil

Dette er sjølvsagt viktig for dei tre historiene i Jeg husker ikke…, som dermed per definisjon er eit oppdragsarbeid. Tematikken er etablert på førehand, det same er dei primære målgruppene. Det er ikkje vanskeleg å forstå at Slørdal såg seg ut Kvammen, eg vil tru ho hadde gjort seg kjend med Ungdomsskulen, som jo kom ut året før ho tok kontakt, og vann ein Bragepris i kategorien barne- og ungdomsbøker. 

Det var eit lukkeleg val. Gradvis forskyver balansen mellom det informative og det emosjonelle i boka seg, utan at ho nokon gong vert melodramatisk (slik demensforteljingar ofte kan fortone seg i filmmediet, til dømes). Idet ein kritikar skal prøve å karakterisere kva som kjenneteiknar Kvammens strek, vil fort ord som «upolert» eller «ukunstla» dukke opp, men det viktige her er å erkjenne at dette litt røffe uttrykket har noko umiddelbart over seg, at det kommuniserer ganske direkte med lesaren. Dette forankrar også forteljingane i ein realistisk tradisjon, for målet her er ikkje narrative eller estetiske krumspring, eller ulike metafiksjonelle grep.

Uttrykket er gjennomtenkt. Individet er markert ut gjennom fargebruken, karakterane er reinskorne, anatomien minner oss om at det er teikningar vi ser på, men bakgrunnen står i kontrast til dette, som meir finmaska og detaljrik. Kvammen har forlatt det monokrone til fordel for ein enkel, kontrastrik og effektiv fargebruk, som gjennom paletten gir kvar forteljing sitt distinkte særpreg. Den siste forteljinga, som mest tydeleg kan minne om tresnittet i skildring av miljø og landskap, har ein eigen vitalitet, og kanskje er det her at rutene mest nærmar seg ein slags symbolikk i motivbruken, der treet med sitt omfamnande, livskraftige flettverk av greiner latar til å løfte opp og verne om eit ungt sinn som brått er konfrontert med ei brutal, brå forvitring av det menneskelege som omgir han.

Grafisk medisin

Det finst flust av sjukdomshistorier i den sjølvbiografiske teikneserietradisjonen, men dei har jo vokse fram i forteljetrongen til forfattaren, snarare enn etter eit institusjonelt initiativ. Slik sett står dei friare som forteljing, fordi forfattaren ikkje er forplikta ovanfor andre enn seg sjølv. Det var formidlingspotensialet i fleire av desse historiene som fekk den britiske legen Ian Williams til å leite fram det nye sjangeromgrepet «Graphic Medicine» i 2007, og seinare å setje i verk ei systematisk undersøking av kva for innsikter og erkjenningar teikneserien kan føre med seg for lesarar med ulike funksjonar i helsesektoren. Ei bok som Graphic Medicine Manifesto, som kom ut ifjor, viser med si blanding av teikneseriar og analytiske essays til fulle det potensialet som bur i teikneserien som eit ledd i formidlinga om komplekse sjukdomsforhold.

Det er ikkje vanskeleg å forstå at teikneserieskaparar med ambisjonar om å realisere eigne kreative visjonar ofte vil tenkje på oppdragsarbeid som «brødjobb», ein måte å livnære seg på medan ein går i djupna med det tidkrevande arbeidet der å lage teikneseriar. Og likevel, i møtet med Kvammens tre små forteljingar kan eg ikkje unnlate å tenkje at det kan vere godt å verte dregen ut av den tronge lufta i eige studio, og inn i konfrontasjonar med menneske og univers ein vel ellers ikkje ville ha fått auge på. I ein litteratur som framleis har ein tendens til å overprodusere det sjølvopplevte og kan framstå som sjølvoppteken, kan det vere forløysande å rette blikket mot dei andre sitt liv.

Oppdragsarbeidets utfordringar

At teikneserien kan gå inn i ein institusjonell kontekst og formidle historiske og faglege innsikter, utan å miste eigenart, finst det fleire døme på, både innanfor og utanfor helsesektoren. Av oppdragsarbeid eg har sett pris på i norsk kontekst i seinare år kunne eg nemnt fleire, men veljer ut eit par: Kristian Krohg-Sørensens arbeid om Sporveien, T-banen og dampskipet Gurre kjem raskt i tankane. Det same gjer antologien som Teknisk museum har publisert i samband med utstillinga Liv og død, som er eit førbiletleg døme på grafisk medisin her til lands.

Kva for farar finst det så med slike forteljingar? Når utgangspunktet er så tydeleg etablert i møtet med dei tre forteljingane i Kvammens bok, kan fort lesaren kjenne seg plassert på skulebenken. Det ligg i korta at karakterane skal vere «representative», at dei skal dekkje ei viss breidde, at ein skal få i alle fall eit blikk inn i det store, komplekse spekteret av demensfortejlingar som finst der ute. Går det for fort i svingane, og rapportregimet pressar for hardt på med sine mål og tidsfrister, kan ulukka fort vere ute, og teikneserieskaparen endar opp som Pårørendeskolens marionett, i ein slags sofistikert power point-presentasjon med ein dæsj livslagnad og ein dæsj statistikk. 

Heile vegen til sofaen

Det skjer heldigvis ikkje, og når dette går så bra som det gjer, er det fordi Kvammen ikkje er redd for å gå rett inn i det tunge emosjonelle farvatnet som bur i desse tre forteljingane, utan verken å bli sentimental med ein patos som ikkje tener formålet, eller å miste grepet om seriens informative dimensjon. Det er saktens ein balansegang mang ein forteljar kunne ha trådd feil i. At teikneserieskaparen både med Ungdomsskolen og Jobb (2020) har vist eit skarpt blikk for det kvardagslege, med alle sine meir eller mindre synlege lågmælte drama, hindrar ikkje dei bøkene frå å verke som dei har vakse ganske direkte ut frå forfattarens erfaringshorisont, filtrert gjennom alter egoet Aksel. Her er utgangspunktet eit anna. Research kan tilby forfattaren informasjon og autentisitet, men er ikkje nokon garanti for den empatiske impulsen som er ein føresetnad for å nå fram med forteljingar som dette.

Til slutt eit par ord om dette med målgruppe. At dette fungerer, får eg stadfesta når eg allierer meg med min tolv år gamle son i møtet med boka. Vi les side for side, inni oss og utan eit ord, slik vi plar, og det er uunngåeleg at relasjonane på sidene speglar seg i vår eigen. Det er klart det gjer vondt. Kva skulle vi ha gjort, om dette skjedde oss? Kva kan vi gjere, om dette skjer med nokon vi kjenner, ein venn eller kollega, nokon i klassen? Akkurat det hadde vi ikkje tenkt på den onsdagsettermiddagen, hadde det ikkje vore for Jeg husker ikke …. Historier om demens. Pårørendeskolen nådde altså ut av seminarrommet og heilt fram til oss, i sofaen på Landås i Bergen, takka vere ein teikneserie. Treng du ein rapport til, Benedikte Guttormsen Slørdal, kan du godt ta med det.

---