Sekundet og hundreåret

Teikneseriens framstilling av tid er fascinerande. På den eine sida kan han dvele ved ein augneblunk og halde deg fast der, i nokre sekund metta av brå, rå innsikt, som får strekkje seg ut akkurat så lenge som du ønskjer å studere rutene du har framfor deg. På den andre sida kan han la år passere, på ei einaste side, i mellomrommet mellom det du ser skje i rutene.

I Survilo, Olga Lavrentjevas teikneseriebok om livsforteljinga til bestemora Valentina, veit forfattaren å gjere bruk av slik tidsframstilling. Og det trengst, for Survilo strekkjer seg over ein periode på nesten 140 år, heilt tilbake til året då Valentinas far blir fødd, og går inn med lupe eller med fugleperspektiv, alt ettersom.

Ei særskilt hending markerer den brutalt tidlege overgangen frå barndom til vaksenliv for Valentina. Ein haustdag i 1937, det året ho er tolv år gammal, vert far hennar fengsla for sabotasje og spionasje. Den brå forsvinninga kastar ein skugge over resten av boka.

Trygge oppvekstår i Leningrad (no St. Petersburg) med storesøstera Ljajla er over. År Lavrentjeva let passere langs skulevegen til dei to jentene, i ein elegant passasje som til same tid fortel kor seint og fort tida kan gå. For eit aldrande menneske som ser tilbake, er både minutt, timar, dagar og år festa i minnet, og utspelar seg om kvarandre både glimtvis og i lange strekk.

Meir enn historietime

Survilo ei rik bok, levandegjort av vitnesbyrd, med auge for både enkeltmenneskets og kollektivets levevilkår, med blikk for både det nære og for systemet bakanfor. Sjølv i dei tyngste tider finst det glede og håp. Barneleik fanst, også i Stalins fryktregime, og kjærleiken mellom mennesket fanst, også under beleiringa av Leningrad (1941-1944). Survilo ber i seg dei framste kvalitetane til memoaret. Eit spelerom som let lesaren få sjå tilveret ikkje berre som historietime, men som noko sanseleg, ei samling minne prega av lyder og lukter.

Forteljinga går heilt tilbake til 1884, då Valentinas far blir fødd i Survilo, ein liten landsby i Polen. Det politiske engasjementet fører han til Leningrad, og ekteskap med mor til Valentina i 1914. Etter fengslinga, som vert omtala som «ulukka», vert Valentina, Lajla og mora deportert til ein liten landsby som står i kontrast til storbyen dei har budd i. Men det tek ikkje lang tid før jentene er tilbake i Leningrad. 

Då er vi berre komne til det tredje av åtte kapittel i Survilo. Vi følgjer Valentina vidare til arbeid på eit fengselssjukehus, og inn i åra under andre verdskrig då Leningrad var beleira. Då krigen er over i 1945 er ho berre 20 år gammal. Ho giftar seg med Petia, ein barndomsven som kjem heim frå krigen med æresmedalje, og eit nytt kapittel i livet, og i boka, kan byrje.

Survilo er innramma av forteljesituasjonen Lavrentjeva etablerer i 2017, og munnar ut i at forfattaren kjem på besøk til Valentina, som no har blitt 92 år gammal. Med seg har ho ein mobil full av foto frå eit besøk til Survilo (som no ligg i Kviterussland) som ho skal vise bestemora.

Teikna ord

Survilo er teikna i svart-kvitt, med penn, pensel og børste, noko som gjer det mogleg for Lavrentjeva å variere mellom ulike grader av detaljnivå, og å skape stor rørsle på sidene, som varierer stort i oppsett og komposisjon. Det er eit uttrykk som passar Valentinas forteljing godt. 

Å seie at handtekst er viktig for uttrykket i Survilo er noko av ei underdriving. Det er ikkje ofte du ser ord og bilde som så samanvovne storleikar, i ein relasjon som medverkar til å skape rørsle på sidene på ein heilt eigen måte. Det overraskar meg difor ikkje at Lavrentjeva sjølv har valgt å handtekste Dina Roll-Hansens norske omsetjing. Det står respekt av Strand Forlags kompromisslause vilje til å halde på prosjektets eigenart og kvalitet i den norske utgåva. Roll-Hansen er ein erfaren tolk, kulturmedarbeidar og omsetjar, mellom anna av Andrej Kurkov, og har arbeidd som rådgivar i NORLA i ei årrekkje. Å knytte til seg kompetanse er den beste kvalitetssikringa. 

Eg var inne på dette i eit essay eg skreiv for Prosa for nokre år sidan, om Lene Asks Kjære Rikard (No Comprendo, 2014): Nokre bøker bør få lesaren til å tenkje på kva som ligg i eit omgrep som nedteikning. Ordet «grafisk» deler opphav med «skrift», og etymologien peikar oss i retning av det grunnleggjande ønsket om å setje avtrykk etter seg, å setje spor, slik det eksisterte allereie før trykkekunsten.

I Survilo er handskrifta uttrykk for det håpefulle. Enten det er i breva menneske skriv til kvarandre, i dei hjarteskjerande breva som vert skrivne til Stalin for å spørje kvar faren til Valentina er (og som det aldri kjem svar på), eller i orda Lavrentjeva teiknar på rutene. Det maskinskrivne ber fram autoritetens røyst, autoritetens henvending til det vesle mennesket.

Survilo som fri ytring

Eg fordjupa meg i Valentinas livsforteljing for nokre veker sidan, til same tid som eg følgte Navalnyj-saka og protestane som rasa i Russland i norske og internasjonale medier. Det var umogleg ikkje å sjå desse hendingane frå eit autoritært regime og Olga Lavrentjevas teikneserie i lys av kvarandre. Når forfattaren, som er fødd i 1986, formidlar bestemora sine opplevingar av å leve under Stalin, er det sjølvsagt ei ytring som går inn i eit større ordskifte om korleis ein skal sjå tilbake på regimet. 

Som Stalin slår Putin tilbake mot politisk opposisjon med statleg vald og forfølging av dissidentar. Og han har gjort sitt for å rehabilitere bildet av Stalin, frå den blodige diktatoren til leiaren som slo nazistane i andre verdskrig. Meiningsmålingar har vist at han til dels har lukkast med dette, ved å kalle «demoniseringa av Stalin» for russiskfiendtleg.

Sjølv om Lavrentjevas familiememoar ikkje eksplisitt nærmar seg ei turbulent notid, slik Victoria Lomasko, som vitja litteraturfestivalen Verden i Bergen i 2018, gjer det, teiknar begge seg i ytringar som insisterer på å vere frie. Lomaskos Other Russias (2017) skildrar miljø og kulturar i heimlandet som sjeldan kjem til uttrykk i russiske eller globale massemedier, enten det no er ungdomskriminelle, migrantarbeidarar, LGBT-aktivistar, eller prostituerte. Begge gjesta teikneseriefestivalen Boomfest i St. Petersburg for eit par år sidan.

Fotografiet og teikneserien

«I ei verd der photoshop har avslørt fotografiet som løgnar, kan vi la kunstnaren tre inn i si opphavlege rolle som reporter», erklærte Art Spiegelman ein gong, i ein omtale av Joe Saccos teikneseriejournalistikk. Mange er dei gongene eg har vendt tilbake til David Kings The Commissar Vanishes: The Falsification of Photographs and Art in Stalin’s Russia (Tate, 1997), ei bok som tek føre seg sensur og manipulasjon av fotografi og kunst i Stalins Russland. 

Sjølve omslaget er i seg sjølv talande: Fire bilder har utgangspunkt i det same fotografiske motivet, der Stalin er flankert av tre tenestemenn. Etter kvart fekk han dei utradert, ein etter ein, slik at berre hans eigen figur ruver i den siste versjonen. Ved å utslette dei i fotografiet, skulle Stalin også fjerne dei frå historia.

Med sine markante ikkje-fotografiske oppslag tener Survilo som korrektiv til ein slik strategisk misbruk av tiltrua til fotografiet. Valentinas vitnesbyrd får fortelje ei anna historie enn den som kjem fram i Stalins forfalska ikonografi, og i samtidas tilløp til hagiografi.

Survilos publikum

Det er kanskje ikkje til å unngå at Survilo har blitt samanlikna med Spiegelmans Maus, sidan det sentrale premisset, eit omfattande intervjumateriale med eit nært familiemedlem frå ein eldre generasjon, er likt. Ellers er dei to utgivingane ganske så ulike i stil og tone, og ikkje minst i måten Spiegelman problematiserer si eiga rolle som kronikør av foreldregenerasjonens lidingar på.

Samanlikninga mellom dei to bøkene har likevel noko for seg. Survilo høyrer til mellom desse utgivingane som potensielt når eit langt breiare publikum enn dei som primært kjem til boka som teikneserieinteressert. Survilo blir omsett til ei rekkje ulike språk (ei svensk utgåve kom ut i året som gjekk, på Stockholmsforlaget Kaunitz-Olsson), og Strand Forlag har fått støtte av Fritt Ord til å gi ut. Det var velplasserte pengar.